Thú thật tôi không biết tiếng “đẹn” nghĩa là gì và do đâu mà có tiếng đó, tuy nhiên chắc không một bà mẹ nào chưa nghe nói đến đẹn, kèm theo tiếng lể: lể đẹn! Nghĩa là dùng lốt cắt da bé để chữa chứng đẹn và không mấy bé tránh được cái nạn cắt da lể đẹn này. Nhưng đẹn là gì? Đó là những đốm trắng nho nhỏ đóng từng dề trên một vùng ửng đỏ ở lưỡi, ở môi, ở mặt trong má, rất khó gỡ mà những phương pháp rơ miệng thông thường không đem lại kết quả, do một loại nấm tên là Candida albicans gây ra. Có người lầm đẹn với những hột sữa đọng dính ở môi, ở lưỡi bé sau khi bé bú xong, chỉ cần rơ nhẹ là lấy ra dễ dàng. Có người lầm với lớp bợn trắng đóng ở lưỡi vì bộ tiêu hóa xấu, vì nghẹt mũi… rơ cũng dễ dàng bằng thứ thuốc rơ miệng thông thường. Có người lầm với những mụt lở nhỏ rất đau ở môi, lưỡi cả tuần mới khỏi, thường do thiếu sinh tố hay siêu vi gây ra (viêm loét áp-tơ). Đẹn (tưa) như đã nói là loại nấm, mọc rất nhanh, dai dẳng khó trị, khó gỡ (có khi làm ửng đỏ lớp màng nhầy ở miệng, rướm máu) và làm cho bé bỏ bú, bỏ ăn vì đau đớn. Nó cũng có thể mọc dài dài đến vùng amiđan ở cổ họng (phân biệt với màng giả trong bệnh bạch hầu) đến bao tử, ruột, (gây chứng tiêu chảy vì nấm) lan đến hậu môn, và ở bé gái, có thể lan đến bộ phận sinh dục gây thứ “huyết trắng” ở trẻ con vì nấm nữa! Nhưng thường thì bệnh nhẹ hơn, chỉ ở vùng miệng thôi. Bệnh có thể rất sớm, ở các bé có mẹ bị huyết trắng vì nấm, lúc sinh ra bé đã bị nhiễm rồi. Bình thường đẹn phát sinh khi có môi trường thuận tiện, khi miệng bé khô, khi lượng acid ở miệng bé cao, nấm dễ mọc nhất. Bệnh cũng rất hay lây, các bé bú núm vú cao su dễ mắc bệnh hơn cả. Ngoài ra khi dụng thuốc kháng sinh bừa bãi ta đã làm tiêu diệt thế quân bình giữa nấm và các loại vi trùng hữu ích khác trong cơ thể kiến cho nấm tự do hoành hành, không còn bị chế ngự nữa.

Biết nguyên nhân rồi, chữa trị không khó. Ta có thể chữa dễ dàng bằng cách rơ miệng cho bé với dung dịch thuốc muối, thuốc tiêu mặn pha nước, làm bớt chất chua ở miệng bé; cho bé uống và rơ với một loại thuốc diệt nấm và không nên uống kháng sinh vừa bãi.

A, cái thứ lãi này thì ở xứ ta không bé nào tránh khỏi. Cứ thấy bé gầy ốm, xanh xao, bụng ỏng da chì mà không có một nguyên nhân nào rõ ràng thì phải nghĩ ngay đến lãi (giun).

• Bé có thể bị lãi rất sớm, ngay khi bé biết cho tay vào miệng ngậm chơi, ngay khi bé biết ngồi, biết bò, lê lết bốc đất bốc cát, nghĩa là vào khoảng 5 – 7 tháng – nhất là bé có các anh chị biết thương bé, đút bánh, kẹo… cho bé ăn hoài! Các thứ trứng lãi theo đó chui vào ruột bé sinh sản không ngừng và chẳng bao lâu bé trở thành một “trung tâm sản xuất sán lãi” nếu không được chữa trị đúng cách. Nhiều nhất và sớm nhất là lãi kim, thứ lãi li ti như những con sâu ngọ nguậy ngo ngoe trong ruột bé, vùng cuối ruột non và thường đêm đêm chui xuống hậu môn đẻ trứng làm bé ngứa ngáy không yên, phải cào gãi và vì thế tay bé dính trứng lãi, sau đó bé dùng tay dơ cho bánh vào miệng bé hay cho… ngươi khác ăn.
• Lớn hơn một chút, từ một tuổi trở đi, bé còn bị lãi đũa. Đó là thứ lãi khá lớn, dài bằng con trùn, trắng bóng, có sức sinh sản rất nhanh – mỗi ngày chị lãi đũa đẻ chừng vài trăm ngàn trứng – trứng theo phân ra ngoại và nở thành ấu trùng, dính vào rau cải… Chẳng may bé ăn nhầm các lãi con này vào ruột, chúng lại tác quái. Trước hết chúng chui qua màng ruột, vào các tĩnh mạnh, theo máu về tim rồi đến phổi. Tại đây, chúng nằm yên trong các mao quản phế nang chừng vài tuần, chúng đã khá lớn bèn chui lên họng để được nuốt vào bụng. Lúc đó bé có cảm giác muốn nôn mửa và nếu mửa được, sẽ có vài con lãi đũa vọt ra ở miệng hay ở mũi! Nếu được nuốt vào bụng, các anh chị lãi đã trưởng thành này được tự do “kết hôn” với nhau để đẻ mỗi ngày vài trăm ngàn trứng… tiếp tục chu kỳ.
• Thỉnh thoảng gặp một bé bị lãi móc! Nhưng ở một vài vùng có đất sét hay đất đỏ, đồn điền cao su như Bình Long, Long Khánh… trẻ bị lãi móc nhiều hơn. Lãi này nhỏ thôi, cỡ một hai phân nhưng có một bộ răng móc rất nguy hiểm. Chúng bám vào ruột bé mà hút máu… Thường khi bé đã khá lớn, đi chân đất, lãi này chui vào da chân để vào huyết quản.
• Các loại lãi đũa, lãi móc… đều có một thời gian sống ở phổi làm bé ho hen hàng tháng, ốm o gầy mòn, nếu không để ý đến lãi dễ tưởng là bé bị ho lao lắm! Ngay cả chụp hình X-quang cũng có khi lầm nếu không cẩn thận và nếu không phải là nhà chuyên môn đọc phim. Bị lãi kim và lãi đũa, bé lớn không nổi, khó ngủ, ít ăn, bao nhiêu chất bổ chứa trong ruột bị lãi… đớp hết. Bé gầy ốm, tong teo mà bụng to tướng. Tôi đã có dịp thấy một bé sau khi uống thuốc xổ lãi cho ra hằng trăm con lãi đũa, vừa ra ở hậu môn, vừa ra ở miệng. Có bé đêm đang ngủ, thấy có gì ngoe ngoe ở mũi, nhột nhạt, bèn thò tay kéo ra một con lãi đũa dài thòng. Lãi đũa nhiều quá có thể làm nghẽn ống mật gây ra chứng vàng da, lãi kim có thể gây chứng viêm ruột dư và ở bé gái còn gây chứng “huyết trắng”. Riêng lãi móc, bé nào rủi bị thì xanh mét vì mất máu, móng tay móng chân nứt nẻ vì thiếu chất sắt.

• Lãi nguy hiểm như vậy nên bà con mình ai cũng mua thuốc xổ lãi cho con cháu xổ đều đều. Xổ hoài mà vẫn cứ còn lãi, có khi bị thuốc hành bé ngầy ngật, ói mửa… Lý do là không phải dễ gì tiêu diệt lãi một lần, nhất là không uống đúng liều lượng, thời gian, uống quá liều cũng tai hại không kém. Ngày nay có những thứ thuốc lãi mới, rất mạnh, chỉ cần uống một lần là đủ. Nhưng phải uống đủ lượng (căn cứ trên cân nặng của bé), nếu thiếu, không kết quả, nếu thừa thì bị phản ứng. Tóm lại, dù sao cũng nên nghĩ đến lãi nếu bé gầy còm, bỏ ăn, ít ngủ. Điều quan trọng là phải giữ vệ sinh cho bé. Móng tay cắt ngắn, quần áo sạch sẽ… để tránh tái phát; và không đi chân đất để tránh lãi móc.